Van het schilderij De Alchemist uit het Mauritshuis in Den Haag maakte een zekere Le Fort een tekening waarvan Jacques Louis Pérée (geb. 1769) de gravure L’alchimiste maakte [afb. 20]. Hier zien we een grijze alchemist, met een voorschriftenboek in de linkerhand, in een driekantige kroes roeren en ondertussen een destillatie met morenkop als koeling in de gaten houdend.  Op de achtergrond pookt een knecht het vuur op onder een gemetselde oven, waarop verschillende destillatieapparatuur is opgesteld. Afb. 21 toont de negentiende-eeuwse gravure Alchimiste van de hand van Couché Fils naar het schilderij van Teniers in het Maurishuis.

        

Le chimiste [qfb. 22] is een gravure door P. Michon en voltooid door Lorieux naar een schilderij van een alchemist van Teniers in de Fisher Collection of Alchemical and Historical Prints in Pittsburgh. Ook hier zien we de alchemist werkend aan zijn oven met op de achtergrond een tafel waaraan twee assistenten werken. Van een schilderij in het bezit van de Prins van Salm-Salm in Waterslot Anholt, getiteld: Le grimoire d’hypocrate (het toverboek van Hippocrates), is de gravure door Pierre François Basan [afb. 23]. De alchemist staat hier in een schaaltje te roeren terwijl hij een ‘toverboek’ raadpleegt. Van een alchemistisch schilderij uit de verzameling van de Duke of Sutherland te Mertoun (St. Boswells in Schotland) bevat de collectie Brinkman de prachtige achttiende-eeuwse gravure Le chimiste van de Fransman Jacques Philippe le Bas (1707-1783) [afb. 24], terwijl de Engelse amateur-graveur William Baillie (1723-1792) een gravure van een deel van het schilderij maakte, getiteld The alchymist  [afb. 25]. We zien de oude, geleerde alchemist bezig met het verhitten van een kroes en tegelijkertijd met een destillatie in een zeventiende-eeuws alchemistisch laboratorium. 

       

Jacques Nicholas Tardieu (1716-1791) maakte een gravure naar een onbekend schilderij van Teniers, Le docteur alchimiste [afb. 26 en 27], waarop de alchemist niet als experimentator, maar als theoreticus wordt opgevoerd, geheel verdiept in een foliant, terwijl op de achtergrond drie mannen zich bezig houden met de beoefening van de praktische alchemie.

       

Hoewel Teniers zijn alchemisten meest als rijpe mannen afbeeldde, is dat niet het geval op de achttiende-eeuwse gravure The laboratory van Thomas Major (1714-1799) naar een onbekend schilderij van Teniers [afb. 28 *]. Een jeugdige alchemist is hierop bezig met het verhitten van een kroesje, terwijl hij tegelijkertijd een destillatie in de gaten houdt. Op afb. 29 * heeft de Franse graveur Noël le Mire (1724-1801) een alchemist met een narrenkap afgebeeld. Ook deze prent is hoogstwaarschijnlijk geïnspireerd op Teniers.

       

Gezien het grote aantal schilderijen met alchemisten van Teniers, had hij daar blijkbaar een sterke belangstelling voor en was er een grote vraag naar zijn producten. In 1965 wist Brinkman op een veiling in Amsterdam een houtskool schets van een alchemist te verwerven [afb. 30], waarvan hij meende te kunnen aantonen dat het een voorstudie was van de hand van David Teniers de Jonge[4]. De grote overeenkomst van de alchemist met de door Teniers op zijn schilderijen afgebeelde personen, vooral wat betreft de overeenkomende kleding, was zijn voornaamste argument. Het is echter de vraag of hij gelijk had. We hebben weliswaar te maken met een zeventiende-eeuwse tekening van een alchemist, maar er zijn geen argumenten om aan te nemen dat hij aan Teniers of een van diens leerlingen kan worden toegeschreven.

Dat Teniers een grote invloed met zijn schilderijen van alchemisten had blijkt onder andere uit een achttiende-eeuws ontwerp van een alchemistje, behorend tot een serie van twee prenten van kinderen, van de hand van de Franse schilder François Boucher (1703-1770). Hij greep hier duidelijk terug op het bijna een eeuw daarvoor gemaakte werk van Teniers. Claude Auguste Duflos (1700-1786) maakte daarnaar een ets met de titel Le Souffleur, de blazer, de vaker gebruikte verwijzing naar de alchemist als een overvloedig gebruiker van de blaasbalg [afb. 31]. Een nieuw element is het van de ontstane brand schrikkende knaapje. Een ontploffing tijdens de experimenten zien we ook op een staalgravure van William French en Otto Knille uit de eerste helft van de negentiende eeuw: Die Katastrophe [afb. 32].

       

Teniers was niet de enige zeventiende-eeuwse schilder die de alchemie als onderwerp koos. Van het schilderij van Adriaen van Ostade (1610-1684), The Alchemist uit 1661, aanwezig in de National Gallery in Londen, toont afb. 33 een negentiende-eeuwse gravure van Joseph Clayton Bentley (1809-1851). Opvallend is dat de alchemist hier in een een rommelige indruk makend ‘laboratorium’ werkt, dat kennelijk tegelijkertijd als woonvertrek dienst doet. Net als bij Brueghel zien we een man die met primitieve apparatuur probeert onedele metalen in goud om te zetten. Hij blaast het vuur onder een potje op een driepoot aan, terwijl een verfomfaaid voorschriftenboek naast hem op de grond ligt. Rechts zien we een zogenoemde pelikaan, een destillatiekolf waarvan de hals omgebogen is en in de buik uitmondt, die gebruikt werd voor de ‘circulatie’, de scheiding tussen de ‘fijne’ en ‘grove’ bestanddelen door verdamping en condensatie. Kennelijk had Van Ostade een dergelijk merkwaardig gevormd apparaat gezien en beeldde hij het op zijn schilderijen af.

De Leidse schilder Gabriel Metsu (1629-1667) heeft zover bekend twee schilderijen met alchemisten geschilderd, waarvan er een zich in het Louvre bevindt. In 1807 verscheen als gravure 267 in het vierde deel van La Galerie du Musée Napoleon, van de hand van Alexis Chataigner (1772-1817) en afgemaakt door Jean Dambrun (1741-1808): Le chimiste en méditation. Een tekening van Denis-Sébastien Leroy (overl. 1832) diende als voorbeeld [afb. 34]. De afgebeelde persoon doet overigens meer aan een apotheker denken (zie de vijzel en apothekerspot) dan aan een alchemist. 

 Ook Metsu’s stadgenoot Frans Mieris de Oude (1635-1681) heeft een alchemist geschilderd, zij het slechts éénmaal. Het schilderij, dat zich in New York bevindt, werd in 1786 voor de uitgave Galerie du Palais Royal gegraveerd door de Duitse, in Parijs werkende Carl Guttenberg (1743-1790). De prent, getiteld Le chimiste, toont een oude alchemist die nauwkeurig toekijkt hoe zijn assistent de blaasbalg hanteert [afb. 35].

David Rijckaert III (1612-1661), een leerling van Teniers, schilderde een studerende alchemist (en geneesheer) die zich in het Kunsthistorisches Museum in Wenen bevindt. Afb. 36 toont een gravure uit 1728 van de hand van Anton Joseph von Prenner (1683-1761) en Pierre François Basan naar dit schilderij.

Ook Thomas Wyck (1616-1677) heeft talloze alchemisten geschilderd, steeds als rijke, gedistingeerde beoefenaars van de kunst. Dit is niet zo vreemd als we ons realiseren dat Wyck lange tijd in Engeland heeft gewerkt in een periode dat alchemie daar in de hoogste kringen in hoog aanzien stond. Afb. 37, L’alchymiste en méditation, is een staalgravure van Victor Texier (1777-1864) naar een ontwerptekening van Gianni. Ook afb. 38, eveneens naar Thomas Wyck, stelt een alchemist in zijn laboratorium voor.

       

Varia

De verzameling Brinkman bevat een houtgravure naar Otto Goldman, waarop een peinzende alchemist turend in een kolf naar het resultaat van zijn experimenten kijkt: Eureka! Ich hab’s gefunden! schijnt hij uit te roepen [afb. 39]. De ets Le chimiste, le poete van Jacques Bacheley (1712-1781) naar een prent van Hubert François Gravelot (1699-1773) [afb. 40] toont links een alchemist werkend bij zijn oven en rechts een dichter en maakt deel uit van een reeks van tachtig dubbelprenten voor kinderen. Afb. 41 en 42 stellen een echtpaar voor met astronomische (?) instrumenten in de handen. Afb. 43 is afkomstig uit een onbekend latijns-duits boekje, waarin onder het trefwoord Alchimista seu Alchymista alchemistische termen worden vertaald.

Twintigste eeuw

Dat het onderwerp alchemie tot in onze tijd de belangstelling van kunstenaars heeft, blijkt uit afb. 44, een ets van de Amerikaanse surrealistische schilder Federico Castellon (1914-1971), waarop een esoterische alchemist is afgebeeld. Hij is een beoefenaar van de zwarte kunst en is omgeven door duivels en spookgestalten. Linksboven een donkere zon als symbool van de steen der wijzen; rechtsboven een mannelijke figuur, een langs chemische weg geschapen mens, de homunculus. Ook afb. 45 * toont een twintigste eeuwse alchemist, dit is een litho van de hand van de in 1917 te Enschede geboren kunstenaar Marie Witteveen uit omstreeks 1940.

Spotprenten

In de verzameling Brinkman bevinden zich verschillende spotprenten, waaronder twee met een alchemist. Op afb. 46 zien we een gravure, wellicht gemaakt door Elias Baeck genoemd Heldenmut (1679-1747), van een zekere Herr Blasius Rauchmantl, der früchtloßen Alchimie Kunst, afkomstig uit een boek met afbeeldingen van vijftig dwergen. De oorspronkelijke prenten staan in een werk van de Franse graveur Jacques Callot (ca 1592-1635), die van 1609 tot 1621 in Florence werkte en daarna naar zijn geboortestad Nancy terugkeerde: Varie figure gobbi di Jacobo Callot, fatto in Firenza l’anno 1616 excudit Nancy (gepubliceerd in 1622). De prent is uit een uitgave van het boek: Il Callotto resuscitato oder Neu eingerichtetes Zwerchencabinett uit ca 1700. Afb. 47 is een anonieme ets met de voorstelling van een alchemist met aapje en godin. Op Arte mea cerebrum nisi sit sapientia totum [afb. 48] wordt duidelijk de spot gedreven met de beoefening van de alchemie. Een dergelijke afbeelding, die het uitkoken van de ‘grillen’ vertoont, zien we tevens bij Médecin guérissant phantasie van Matthias Greuter (1564-1638) en op het Flugblatt von Dr. Wurmbrandt (gereproduceerd in Das Deutsche Illustrierte Flugblatt door H. Wäscher uit 1955).

       

       

Een fraaie spotprent is afb. 49, een satire op Benjamin Thompson, graaf Rumford (1752-1814) (rechts met grote neus) en op de upper ten die het als modieus beschouwde voordrachten van natuurwetenschappelijke onderwerpen bij te wonen die geregeld op de door Rumford in 1799 gestichte Royal Institution in Londen werden gegeven. Nadat de chemicus Humphry Davy (1778-1821) in 1800 het lachgas (distikstofoxyde) en zijn merkwaardige eigenschappen had ontdekt, kregen proeven met dit gas een grote aantrekkingskracht. Op de gravure van C. Starcke naar origineel van de Engelse karikaturist James Gillray (1757-1815), getiteld Scientific researches! – New Discoveries in PNEUMATICS! – or – an Experimental Lecture on the Powers of Air, uit 1802 zien we het moment waarop de voorzitter van de Royal Institution, lord Hippesley, zich aan een experiment met lachgas onderwerpt waarbij hij een veel te grote hoeveelheid van het gas inademt met alle gevolgen die Gillray op zijn prent heeft vastgelegd. We zien niet alleen de uitwerking van het gas op Hippersley, maar ook op de gezichts- en de reukorganen van de leergierige aanwezigen. De man met de blaasbalg is de ontdekker van het lachgas zelf. Een uitvoerige beschrijving van de prent is in 1907 gegeven door de Utrechtse hoogleraar fysische en anorganische chemie Ernest Julius Cohen (1869-1945) in zijn boek: Das Lachgas. Eine chemisch-kulturhistorische Studie. Ook van Gillray is een politieke spotprent uit 1796 [afb. 50] met de voorstelling van een alchemist. The DISSOLUTION, or – The Alchymist producing an aetherical Representation toont ons de Engelse staatsman William Pitt die als alchemist met behulp van een blaasbalg (de Engelse kroon) een oven opstookt waarop een grote destillatiekolf staat die gevuld is met het Engelse parlement. Pitt hoopte door deze destillatie ontbinding (‘dissolution’) van het parlement te krijgen om door het uitschrijven van nieuwe verkiezingen zelf de politieke macht in handen te krijgen.

Vier prenten uit de verzameling Brinkman zijn van de hand van de Engelse spotprenttekenaar Thomas Rowlandson (1756-1827). Afb. 51 toont de beroemde gehoorzaal van het in 1808 opgerichte Surrey Institution. Dit was in Londen na de Royal Institution en de London Institution de derde instelling die zich bezighield met het verzorgen en verspreiden van wetenschappelijke, technische en literaire kennis onder een breder publiek. In de beroemde ‘rotunda’, de gehoorzaal van het instituut, hielden vooraanstaande geleerden voordrachten over natuurwetenschappelijke onderwerpen. Op de aquatint zien we de chemicus Frederick Accum (1769-1838), in 1809 benoemd tot hoogleraar chemie en mineralogie aan het Surrey Institution, met het geven van een voordracht over een chemisch onderwerp toegelicht met experimenten. De prent is uit 1809. Ook op Chemical Lectures [afb. 52] heeft Rowlandson het geven van chemie onderricht afgebeeld.

       

Van zijn hand is ook een fraaie aquatint Hocus Pocus or Searching for the Philosophers Stone uit 1800 [afb. 53], waarop achter de alchemist een kennelijk onbetrouwbare en brutale assistent staat die zich in zijn kleding voordoet als een heer en zijn meester lijkt te hebben overtroffen in het zoeken naar de steen der wijzen. Een schets op de muur verwijst niet voor niets naar Count Caliostro Discoverer of the Philosopher’s Stone, die een paar volle zakken met goud aanraakt. Een duidelijke verwijzing naar de in die tijd beruchte Italiaanse avonturier graaf Cagliostro (1743-1795) die gedurende zijn leven schatten had verdiend met allerlei oplichterijen als kwakzalverij, verjongingskuren, goudmakerij, en dergelijke. Rowlandsons  prent The political chemist and German retorts, or dissolving the Rhenish Confederacy [afb. 54] is een spotprent op de op 12 juli 1806 gesloten Rijnbond, een confederatie tussen Duitse vorsten en staten onder auspiciën van Napoleon, waardoor in augustus van dat jaar het oude Duitse Rijk werd ontbonden.

Bijzonder is de fraaie gravure van Romeyn de Hooghe (1645-1708), Het groote stookhuis. Der Princen dezes Tijds, in Europe [afb. 55]. De Hooghe is vooral bekend als etser van historische gebeurtenissen in het binnen- en buitenland van zijn tijd. Op de prent – die in detail in het onderschrift wordt verklaard – zien we het Duitse keizerrijk met zijn bondgenoten voorgesteld als het werken met een drietal ovens.

Een geheel andere spotprent is van de hand van Johan Coenraad Braakensiek (1858-1940), die grote bekendheid genoot door zijn politieke prenten die hij van 1887 tot 1931 tekende voor De Amsterdammer. Op de litho, De alchemist Treub [afb. 56], zien we dat Braakensiek de spot drijft met de belastingvoorstellen van de liberale minister van financiën Maria Willem Frederik Treub (1858-1931) uit 1915.

Prenten met chemische onderwerpen

       

Verschillende prenten uit de verzameling Brinkman betreffen niet de alchemie, maar de chemie. De anonieme negentiende-eeuwse houtsnede van afb. 57 toont een chemicus in een primitief chemisch laboratorium, die onderricht geeft aan een jonge assistent. De overgang van de alchemie en de flogistonscheikunde naar de nieuwe zuurstofchemie van de Fransman Antoine Laurent Lavoisier zien we op afb. 58 een gravure in mezzotint van John Chapman (1772-1816) naar een ontwerptekening van Richard Corbould (1757-1831) uit 1803: de vrouw staat tussen de oude chemie (een oude alchemist aan het werk) en de nieuwe chemie (een jonge scheikundige demonstreert de bereiding van zuurstof).

       

Afb. 59 is een afbeelding van de affiniteitstabel uit 1763 verschenen in het platendeel van de Encyclopédie, ou Dictionnaire Raisonné des Sciences, des Arts et des Métiers van Denis Diderot en Jean d’Alembert. Uit de tabel zijn de reactiemogelijkheden af te lezen tussen een groot aantal chemische verbindingen, welke nog door alchemistische symbolen zijn voorgesteld. Boven de tabel een chemisch laboratorium uit het laatste kwart van de achttiende eeuw. Ook op de plaat uit 1789, Chymical Characters, zien we een aantal oude chemische symbolen [afb. 60 *].

               

Een chemisch laboratorium rond het midden van de achttiende eeuw zien we op A first view of practical chemistry [afb. 61] uit de Universal Magazine van december 1747. Een Engels chemisch-technologisch laboratorium is afgebeeld op de gravure van afb. 62 naar de titelprent van het boek van de Engelse arts William Lewis (1708-1781) Commercium Philosophico-Technicum, or the Philosophical Commerce of the Arts, designed as an Attempt to Improve the Arts, Trade and Manufacture uit 1765. Om een indruk te krijgen van wat men zoal in een negentiende-eeuwse chemische instrumentenhandel kon aanschaffen is de prent Liebigs Labor in Giesen [afb. 63] illustratief.

Een drietal Franse kranten uit het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw bevatten voorstellingen van natuur- en scheikundigen uit die tijd. De voorpagina van het Parijse dagblad Le Petit Journal. Supplément illustré van zaterdag 14 januari 1893 toont Le jubilé de M. Pasteur [afb. 64]. Louis Pasteur (1822-1895), toen zeventig jaar geworden, werd wereldberoemd door zijn ontdekking van een vaccin tegen de hondsdolheid (1881). Uit hetzelfde dagblad, nu uit 1901, wordt de uitvinding van de zogenoemde zuil van Volta in herinnering gebracht [afb. 65]. De Italiaanse natuurkundige Alessandro Volta (1745-1827) ontdekte in 1801 het eerste galvanische element bestaande uit koperen en zinken platen, gescheiden door een in een zoutoplossing gedrenkte vochtige doek. Het was de eerste praktisch bruikbare spanningsbron waarmee een tamelijk constante elektrische stroom kon worden verkregen. Uit het dagblad Le Petit Parisien. Supplément illustré uit 1901 [afb. 66] zien we het echtpaar Marie (1867-1934) en Pierre (1859-1906) Curie, dat in 1903 met Henri Becquerel de Nobelprijs voor natuurkunde had gekregen ‘als erkenning voor de buitengewone diensten die zij hebben bewezen door hun gezamenlijk onderzoek naar de stralingsverschijnselen ontdekt door professor Henri Becquerel’. In 1898 had het echtpaar Curie de radioactieve elementen radium en polonium ontdekt.

Tot slot een prachtige prent, die met alchemie of chemie niets van doen heeft, een gravure van Pieter Tanjé (1706-1761) naar een pastel van Cornelis Troost (1697-1750) uit 1741 [afb. 67]. Het stelt een scène voor uit het negentiende toneel van een klucht van de Haarlemse toneelschrijver Pieter Langendijk (1683-1756), De wiskonstenaars of ’t gevluchte juffertje (1715). We zien een felle discussie over de loop van de planeten tussen Raasbollius, aanhanger van het geocentrische systeem van Aristoteles, en Urinaal, aanhanger van het heliocentrische systeem van Copernicus. De gasten en het personeel kijken hierbij hongerig toe!

Toevoeging najaar 2007: twee achttiende-eeuwse schilderijen

Justus Juncker (1703-1767) is een toonaangevend alchemistenschilder uit de achttiende eeuw. Hij treedt hiermee in de voetsporen van zeventiende eeuwse schilders zoals David Teniers de Jongere en Thomas Wijck, en Pieter Brueghel de Oude die al in de zestiende eeuw afbeeldingen met het thema alchemie maakte. Aanvankelijk werd de alchemist afgebeeld als de man die zijn laatste geld in de experimenten steekt om goud te maken. De zoektocht naar de steen der wijzen dreef de alchemist zo ver dat hij zijn vrouw en kinderen tot het armenhuis veroordeelde door zijn vasthoudendheid. In de zeventiende eeuw verschoof het zwaartepunt echter en kwam de andere kant van de alchemist naar voren: die van geleerde en wetenschapsbeoefenaar. De scènes die dan geschilderd worden, laten de alchemist zien te midden van studieboeken, en de experimenten die hij uitvoert zien er gecontroleerd uit. De alchemist verovert zijn plaats binnen de exacte wetenschappen, die sterk in opkomst zijn. We zien dan ook de verbintenis tussen alchemist en apotheker: in deze periode werd duidelijk dat alchemistische methoden in de medische wetenschappen zeer goed toe te passen waren. Voorheen werd de iatrochemist, de alchemist die medicijnen uit zijn kolf tevoorschijn toverde, als kwakzalver beschouwd. Nu echter bleek de waarde van de scheikundige voor de medische stand. Juncker sluit aan bij de trend door de alchemist af te beelden als goedgeklede oudere geleerde, die rustig voor het venster met een experiment bezig is [afb. 68/69 *]. Op het andere schilderij zit een geleerde, mogelijk eveneens een alchemist, met een studieboek in zijn hand, andere boeken liggen om hem heen gereed om na te slaan, en zijn knecht stookt op de achtergrond een oven op – mogelijk om even later een alchemistisch experiment te beginnen. Overigens waren er ook in de achttiende eeuw nog schilders die het dwaze karakter van alchemie afbeeldden, zoals bijvoorbeeld Franz Christoph Janneck. In de negentiende eeuw zien we de tendens de alchemist ook af te beelden als iemand die bezig is met occulte zaken. Zo heeft het beeld van de alchemist in de loop der eeuwen een sterk veranderend karakter gehad.

Deze pagina is voor het laatst bijgewerkt op